Adriana e sa Rivolutzione
Persone, Storia
De is ùrtimas diis de Abrili fintzas a sa prima metadi de austu, Adriana Valenti Sabouret fiat arreu in totu sa Sardigna presentendi s’òbera sua, Rivoluzionari sardi in Francia. Personaggi e documenti (Arkadia 2024). De Barbaja a Thàthari, de Maurreddia a Campidanu, in is arràdius e fintzas arriçendi unu prèmiu de ANS po sa Die de sa Sardigna in Casteddu. Is salas fiant prenas, s’interessu meda. S’òbera sua balit in sei, ma balit puru ke essempru de su stili de pensamentu ki nosi cumandat, faendi ca un’òbera aici siat un’eventu curturali e no unu traballu sintzillu de calisisiat stòricu de sa Sardigna. Adriana Valenti Sabouret a unu çertu puntu de sa vida sua at comentzadu a fikiri su nasu in una parti tzurfurosa de sa stòria sarda, ki cumentzat in su 1793 e si nd’acabat in su 1796, cun medas lassas in erèntzia. Su momentu ki, candu fia jòvanu deu, si depiat tzerriai “i moti angioyani” e ki eus imparau de pagu a ddi donai su nòmini impreau insaras, candu si funti acontèssius is avvenimentus, est a nai sa “Sarda rivolutzioni”. Unu nòmini bellu ca insaras s’italianu no ddu kistionât nemus, e tandu fadiat togu a ponni s’agetivu prima de su nòmini, “a s’italiana”, ca in sardu si narat sempri su cuntràriu, e s’agetivu sighit sempri, o casi, su nòmini. Fiat totu una Sarda rivoluzione, una Perfetta fusione, e aici sighendi. Sa nova oi est prus difùndia, ki su pòpulu casteddayu e su logudoresu, sighius de atrus balentis, aiant açapau is Piemontesus, dd’iant carriaus in nais po ddi ddus bogai a foras de Sardigna, ddu scideus, comenti ki fiant ghiaus de su parlamentu, is Istamentus, sètzius permanentementi. Comenti fiat suçèdiu in França una pariga de annus prima, si fiant parthius in moderaus e “jacobinus”, e aintre is ghias insoru, un’òmini, Juanne Maria Angioy, emergiat de meda po stima, coraju, energia e prestiju. Valenti s’est posta in fatu a Angioy, ca a pustis de sa grandu isderrota de is rivolutzionarius sardus in su 1796, issu e atra genti meda si ndi fiant fuìus in Parisi, inui Angioy etotu si nc’est mortu, in su 1805. Ca Parisi fiat rivolutzionaria. Imoi prus pagu, ma Adriana nci bivit. Issa at cumentzau a scriri romanzus istòricus. Ma no (sceti) de fantasia. Scriende-ddus s’est incarrerada in un’arrastu ki dd’at apassionada meda. Su de sa circa. In duus librus at torrau a strantaxai s’istòria de Angioy in Parisi, contada po mori de sa viuda Dupont, ki dd’iat pigau in domu e ddi fiat istada acanta fintzas a sa morti, in poberesa e atesu de sa pàtria sua. E de su biaju de Mme Dupont in Sardigna po otenni sa parti sua de s’erèntzia de Angioy, prus ki totu po ddi pagai s’interru e sa tumba. Is duas fillas no dd’iant bòfia nemancu retziri in Casteddu, e aici sa tumba de Angioy s’est probabilmenti pèrdia. E innoi Valenti at comentzau su segundu passu suu. Ke cirkera. Prima de totu, forroghendi in is arçeus parisinus, e lionesus, issa at agatau unu muntoni de documentus ki pertocant s’istòria de is rivolutzionarius sardus fuìus in França. E pois, at agatau in su campusantu parisinu mentovau meda de Père Lachaise sa tumba de Miali Obinu. Custu lussurgesu sa tumba si dda podiat pagai, sendi ca fiat stetiu amigu de Letizia Bonaparte e in Parisi traballât beni meda. Mikeli o Miali Obinu si pensat ki siat stetiu s’autori de su Manifestu rivolutzionariu Achille della Sarda Liberazione, una versioni prosàica e in italianu de Procurade de moderare. Unu testu fundamentali, ma ki s’agatat pagu imprentadu e prus pagu ancora studiau. Su libru de Valenti difatis est una regorta de documentus e de biografias de rivolutzionarius: no est prus unu romanzu o unu contu romanzau. Is biografias de is rivolutzionarius funti interessantis, ma sa parti documentali est sa prus de interessu, ca ddoi funti imprentadas cartas ki no sunt de intrada po sa genti comuna. E calis documentus! Prima de totu, su testu de s’Achille della Sarda Liberazione, inue si cumprendet ca sa Sarda Rivolutzione est prima de totu una rebeldia antifeudale, e po limitai su podèriu assolutu de is Reis, de sa monarkia, po alladiare su de is Istamentus (su parlamentu sardu de insaras) e duncas de sa natzioni sarda. Eus a narri, una cumbata po sa democratzia. No po s’indipendèntzia in unu sentidu strintu, ca tandu sa Sardigna fiat Rennu, fiat Istadu a parti sua, auniada a su Piemonte feti in sa personi de su Rei, mancari is Piemontesus si poniant a meris. In custu testu si podit intèndiri su sonu de sa grandu Rivolutzioni françesa, inui tandu aiat tentu unu grandu ròlliu unu fillu de disterrau sardu, Jean-Paul Marat (nàsciu Mara). S’indipendèntzia est prus una kistioni de oindì, ca insaras sa Sardigna fiat indipendenti, a su mancu in su paperi, e ofitzialmenti. Sa segunda calidadi manna de custa regorta de documentus est de nci agatai su pianu de colonizatzioni françesa de sa Sardigna. In època napoleònica, candu sa Repùbrica fiat giai-giai Impériu napoleònicu, spaçada sa gana de liberai is pòpulus, s’època si fiat furriada a unu bisu imperiali e francuçèntricu. Is isderrotas napoleònicas in Egitu (1799-1801), ki ant a essi sighidas de is in Ispànnia (1808) e Rùssia (1812) fiant istadas elaboradas in s’ideologia europea comente acapiadas a su caràteri “arretrau” de is pòpulus meridionalis. Nascint in cust’època is ideas orientalistas, ki ant a justificai su colonialismu ke su “càrrigu de s’òmini biancu”, unu bàrriu de çivilizatzioni e progressu ki boliat nai su de fairi crèsciri is pòpulus pipieddus de su Sud de su mundu, gràtzias a su guvernu de unu Istadu “superiori”. Su Cònsuli françesu in Casteddu Antoine Coffin scriiat aici etotu, ki seus unu “pòpulu pipieddu”, e sa França nos iat a àiri liberaus (po nos’intheracai torra), guvernendisì e acumpangendisì a su progressu. Issu escludit cumpletamenti sa possibilidadi de eletzionis in Sardigna e de rapresentantis sardus in su Parlamentu parisinu. Custu documentu ponit su fueddu de acabu a dònnia bisu retrodatau de essi liberaus de is françesus. Unu si podit pregontai cumenti mai unu traballu aici dd’at fatu Adriana Valenti e no un’istòricu sardu de is Universidadis, opuru puru de is ki prenant su logu cun libriteddus e proclamas magnilocuentes? Innoi si ponit sa kistioni manna de comenti mai çertas kistionis no si podint nemancu pensai. Una de custas, est pròpiu sa de sa Sarda rivolutzioni. Bastat a biri comenti po su 28 de Abrili is istitutzionis misia-misia ki teneus si passant, e circant a ddu cuai, a ddu amenguai, a ddu burrai. In is Universidadis, sa generatzioni jòvana de istòricus no s’ocupat prus de istòria sarda, e si ddu fait depit sighiri su comandu de sa cria de Paolo Spriano, ki in is annus Setanta aiat postu in càtedra istòricus fidelis a sa lìnnia de su PCI de insaras a muntonis, ki teniant su sànguni a sa buca odiendi calisisiat “separatismu”. E duncas de custas cosas no si ndi podiat fueddai. Ma no est ki baliant meda. Funti arribaus fintzas a si nci fai scaresciri de su traballu de su grandu istòricu americanu John Day, collaboradori de Fernand Braudel, po mori de su fatu ki, datus a sa manu, aiat mustrau ki sa Sardigna fiat in sugetzioni coloniali cun is istadus italianus partendi de su perìodu juigali, sendi de sa polìtica de fura de Génua e prus ki totu de Pisa. S’atra kistioni est ca Valenti s’est posta a traballai in is arçeus, boghendi a pillu cartas lassadas intùndias po sèculus. Mai is istòricus sardus si funti sètzius a forrogai comenti si depit, po agatai cartas. Preferint a prenai su logu de librus ki interpretant a manera “noa”, sighendi sa moda de su momentu, su matessi fundu de cartas ki si connoscint de duus sèculus. Mentris sa scièntzia po avantzai depit circai, no fàiri su ripassu o arranjai cosa beça. Valenti at fatu sa stòrica, in s’interis ca is theracus de su stili de pensamentu ki nosi cumandat ocupant is postus. Ma no tenint nisciuna funtzioni soçiali, e nemancu curturali. Funti inùtilis e bregunjosus, candu depint tocai a su podèriu. Custu stili de pensamentu podit amìtiri una çerta libertadi, metodològica, ma no amitit ki si faeddit de Sardigna impreendi fueddus ke “colònia”, “natzioni”, “indipendenti”. E difatis sa Sardigna fiat e est, in is librus insoru, “regioni” fintzas in època nuràgica, e “autònoma” puru candu is Jùixis teniant una polìtica dinàstica coyendisì cun su fillu de s’Imperadori romanu-germànicu sagrau, cun is famìlias rialis cadelanas, françesas, e negotziânt cun is Pabas in Roma e Avinnione. Comente a calisisiat soberanu de cuddu tempus. Ma Adriana no est de cudda cria. Adriana est una fèmina lìbera, si biit de sa castiada. E forrogat is arçeus, fendi sa stòrica, tenendi una funtzioni soçiali e curturali po is Sardus. Incapas est lìbera de scriri liberamenti pròpiu ca no est sarda, né custrinta in sa bregunja e in sa negatzioni de sei comenti seus stadus totus nosatrus. Adriana Valenti Sabouret, Rivoluzionari sardi in Francia. Personaggi e documenti, Cagliari, Arkadia 2024, pp. 150
Alessandro Mongili
La recensione su S’Indipendente